Werkende principes in transities: collectieve intelligentie
Collectieve intelligentie. Een van de basisprincipes van transities. Iets met het overtreffen van de som der delen. Samen weten we meer dan het slimste individu. Inzet van de crowd, sociaal leren en slimme besluitvorming. Populairder dan ooit door ontwikkelingen in digitalisering, big data en artificial intelligence. Zo maakt het collectief Bellingcat, bestaande uit een groep mensen over de grenzen van landen en sectoren heen, gebruik van openbaar beschikbare data om misstanden en misdaden te doen oplossen. Het platform City Challenges daagt burgers uit om met innovatieve ideeën te komen voor maatschappelijke vraagstukken. En met de jaarlijkse Tuinvogeltelling hebben we het grootste citizen science project te pakken. Een recordaantal van bijna 200.000 mensen hebben er dit jaar aan meegedaan. Voor de complexe vraagstukken van vandaag de dag een vereiste. Tegelijkertijd een onbenut potentieel in heel veel organisaties, teams, netwerken en samenwerkingsverbanden. Brengen we daadwerkelijk alle wijsheden op tafel? Wat weten we van elkaar wat we weten en niet weten? En wat speelt er zich allemaal af in het groepsonbewuste?
Laten we allereerst de definitie erbij pakken. Collectieve intelligentie is een gedeelde intelligentie of groepsintelligentie die voortkomt uit de interactie (samenwerking of competitie) tussen personen en/of ‘computers’. Collectieve intelligentie betekent dat een groep slimmer is dan de som der delen en slimmer dan het slimste individu. De uitkomst van interacties tussen individuen of hun kennis, informatie en ideeën, die we als ‘wijs’ beschouwen omdat deze nieuwe kennis en inzichten opleveren en de som der delen of individuele bijdragen overtreft. Hierdoor kunnen we doelen bereiken die voor ons als individu onmogelijk zijn. Hoe succesvol een collectief is, hangt af van de mate van interactie tussen de deelnemers en de mate van actieve deelname [bron: www.wisdomofthecrowd.nl].
Een bekend voorbeeld van collectieve intelligentie is het inschatten hoeveel knikkers er in een pot zitten. Als je dit aan een grote groep vraagt en de gemiddelde schatting hiervan pakt, dan blijkt de uitkomst verrassend dichtbij de werkelijke te liggen. Deze variant wordt de ‘wisdom of the crowd’ genoemd. Echter, iets wat nu in twijfel wordt getrokken en onder enorme druk staat, kijkende naar groeiende ontwikkelingen als fake news en complottheorieën. Ook wel ‘collectieve waanzin’ genoemd. Een andere variant van collectieve intelligentie is co-creatie. Dit gebeurt bijvoorbeeld als een bedrijf als Google software beschikbaar stelt die andere ontwikkelaars kan aanpassen en daardoor het systeem nog beter wordt. Of denk aan een hackaton. Een evenement waarbij software- en websiteontwikkelaars, ontwerpers, business strategen en andere innovators, dikwijls non-stop, aan een gezamenlijk vraagstuk werken. Het doel is, meestal in korte tijd, een innovatieve en creatieve oplossing te bedenken door elkaars kennis en kunde te verbinden.
Waarom is collectieve intelligentie van belang voor jouw duurzame transitieopgave? De vraagstukken waar we vandaag de dag tegenaan lopen, waaronder klimaatverandering, zijn zo complex dat we deze niet in ons eentje kunnen oplossen. Daar hebben we een boel, diverse denkkracht voor nodig. Neem als voorbeeld ‘the tradegy of the commons’. Zie deze video, waarin dit begrip helder wordt uitgelegd. Iets wat al lange tijd bestaat, maar zeer actueel is. Als iedereen voor zichzelf zoveel mogelijk vissen opvist uit het water en zijn eigen belang nastreeft, dan is de zee binnen afzienbare tijd leeg. Als we met elkaar slim samenwerken, blijft er een gezond ecosysteem bestaan voor de lange termijn waar uiteindelijk iedereen zijn voordeel aan heeft. Zo werkt het uiteraard niet alleen voor het vissen, maar ook voor de kap van bomen, de cacaoproductie- en consumptie (ja chocoladeliefhebbers, er wordt binnen niet al te lange tijd een schaarste verwacht) of de winning van goud, koper en indium (belangrijke onderdelen van jouw mobiele telefoon).
Hoe worden we slimmer als collectief, als mensheid, door onze kennis, inzichten en ervaringen te bundelen? Laten we leren van de natuur!
ZO WERKT ZWERM INTELLIGENTIE
Dieren maken al jaren gebruik van collectieve intelligentie, genaamd ‘zwerm intelligentie’. Hier is sprake van zelforganisatie. Alle leden stemmen hun gedrag op elkaar af zonder centrale regie door simpele regels te volgen. Denk aan een school vissen, een kolonie bijen, een zwerm spreeuwen, een kudde schapen of een kolonie mieren. Zo kunnen de laatste een reddingsboot vormen door elkaars ‘handen’ vast te houden bij een overstroming. Met name om de koningin te redden. En hierdoor overleven vaak ook de werkers en jongen. De koningin neemt plaats midden op het vlot. De rest van de mieren vormt een barrière tegen het water. Deze opstelling vormt een voordeel voor de hele populatie om als soort voort te bestaan.
Bij een school vissen zie je dat zij in een fractie van een seconde beslissingen maken over hun beweging als groep, bijvoorbeeld als zij worden aangevallen door een roofdier. Interessant is om steeds beter te begrijpen hoe het gedrag van een individu, het gedrag van de groep beïnvloedt. Uit onderzoek is gebleken dat ongeïnformeerd zijn als individueel lid in de school, juist helpt bij democratische besluitvorming. Iets wat wij als mens wellicht niet zouden verwachten. Omdat op deze manier de groep niet beïnvloed wordt door populaire of extreme meningen. Collectieve intelligentie gaat er in dit geval om dat een individu zelf bewijs kan verzamelen om een beslissing te nemen. Het vertrouwen kunnen hebben op persoonlijke ervaringen is hierin essentieel. En niet iets doet omdat het opgelegd is door iemand of omdat je gewoonweg iemands gedrag kopieert. Wellicht een les om minder afhankelijk te zijn van informatie die een ander tot jou brengt?
En dan een kolonie bijen. Hoe nemen zij een complexe beslissing als het selecteren van een nieuwe bijenkorflocatie? Eén misstap hierin kan de dood van de kolonie betekenen. En het is niet de koningin die deze beslissing neemt. Dat is de hele kolonie. Op deze manier kan de kolonie haar intelligentie vele malen vergroten ten opzichte van de individuele leden van de groep. Bijen gebruiken een soort dansje om een plek te beoordelen. De duur van de dans zegt iets over de kwaliteit van de plek. Hoe langer de dans, hoe meer bijen volgen om zich daar te voeden. Te vergelijken met een online sterrensysteem. Bijenkolonies zullen hun inspanningen verplaatsen naar een meer overvloedige plek, ook al is het zoeken en vinden van voedsel elders al op gang gekomen. Collectieve flexibiliteit is de sleutel. Bij mensen zie je geregeld dat zij de meerderheidskeuze volgen – de meest populaire keuze – ook al is dit niet altijd de beste optie.
Dynamische platformen
Zwerm intelligentie wordt al lange tijd toegepast op menselijke organisaties en (digitale) systemen. De steeds toenemende complexiteit in de wereld vraagt van organisaties een zeker real-time aanpassingsvermogen, wendbaarheid en experimenteren, leren en co-creëren in steeds wisselende samenwerkingsverbanden. Een netwerk dat zich uitstrekt tot een ecosysteem van de eigen organisatie, de samenwerkingspartners en de klanten. Die interactie maakt organisaties responsief: signalen worden opgepikt en er kan flexibel en snel op gereageerd worden. Net zoals vogels in een zwerm reageren op lokale informatie en die doorgeven aan de rest van de organisatie via afgesproken regels (zoals een vaste afstand tussen de vogels). Dit leidt tot het typische ‘dansen’ en voortdurende wenden van de zwerm vogels in de lucht.
Neem bijvoorbeeld het Chinese bedrijf Haier dat on-Chinees wordt geleid. Een fabrikant van huishoudelijke apparaten en consumentenelektronica. Ieder team werkt zelfsturend, maar wel met keiharde sturing van de wetten van de economie. Het bedrijf maakt maximaal gebruik van de mogelijkheden die netwerktechnologie biedt, zoals het feit dat alles met alles verbonden kan worden en dat op een zeer grote schaal. Het bedrijf splitste zich op in ruim vierduizend micro-ondernemingen van elk zo’n vijftien tot twintig man. Deze hebben een eigen verantwoordelijkheid – zijn zelfsturend – om samen met klanten en partners nieuwe business te genereren. Alles gebaseerd op het creëren van gebruikerswaarde. Bijvoorbeeld door inzet van het platform FirstBuild waarmee Haier samen met partners en gebruikers huishoudelijke apparaten ontwikkelt. Zo is er vanaf het prille begin bewijs dat de gebruiker er op zit te wachten.
Iedere micro-onderneming krijgt uiterst ambitieuze doelstellingen mee die gemeten worden door vaststelde prestatie-indicatoren. Wie goed presteert krijgt enorme bonussen. En medewerkers kunnen op den duur aandeelhouder worden van de micro-onderneming. Dit om hen zo goed mogelijk te stimuleren optimaal te presteren. Haier stuurt verder zo min mogelijk en laat de markt haar werk doen. En dat werkt vooralsnog, want Haier is een goed presterend bedrijf (in termen van financiële opbrengst). Er is wel een keerzijde. Nu bedrijven als Haier, Uber en Amazon steeds meer op platformen gaan lijken, rijst de vraag: wat is de waarde van organisaties zelf? Denk aan het zorgen voor een veilige omgeving, waarin kennis kan stromen, talenten kunnen ontwikkelen, zwakkeren worden beschermd en er sprake is continuïteit. Zwermen vormen die kunnen co-creëren, maar dan wel met gedeelde waarden [bron: www.wisdomofthecrowd.nl].
Collectieve intelligentie door stilte
Een zijstap van zwerm intelligentie. We gebruiken al jaar en dag stilte om het onderbewuste te doen laten spreken. Yoga, meditatie en stilte retraites hebben steeds meer een plek veroverd in ons land. Echter stilte wordt nog vrij weinig ingezet in onze maatschappij om als collectief een complex vraagstuk aan te vliegen. Maar neem het religieus genootschap de quakers. Gesticht in 1649 door George Fox. Quakers geloven dat er iets van God in ieder mens is, wat door ieder mens ervaren kan worden. Er is veel verscheidenheid in deze beweging. Wat zij wel gemeen hebben, is dat zij als collectief in stilte naar goddelijke signalen luisteren. Je wordt uitgenodigd voorbij de woorden te luisteren. De stilte doorbreken doe je niet zomaar. Dat doe je alleen als je een grote drang voelt om de inspiratie die je ervaart te delen en alleen als je een boodschap hebt die groter is dan jijzelf en verdergaat dan persoonlijke en irrelevante gedachten. Stilte wordt ingezet om tot gezamenlijke en breed gedragen besluiten te komen. In de stilte komt de essentie van het dieperliggende vraagstuk bovendrijven. Quaker bijeenkomsten zijn niet ingericht voor persoonlijk gewin, politieke belangen of rationele debatten. Het is de bedoeling samen de weg te vinden naar de beste antwoorden op vragen, te luisteren vanuit verbondenheid en te zoeken naar de beste oplossingen voor die situatie [bron: Building Tribes, Jitske Kramer & Danielle Braun]. Wellicht iets voor verkiezingstijd?
HOE WERKT KETEN INTELLIGENTIE?
De vraagstukken waar ikzelf bijna dagelijks mee te maken heb, zijn grotendeels gericht op ketens. Hoe kunnen we een en ander slimmer organiseren zodat we waarde – zowel economisch, ecologisch als sociaal – creëren en behouden voor een ieder in de keten? Of het nu gaat om de realisatie van een toekomstbestendige bouwplaats, hoogwaardig hergebruik van bodemas, inzet van circulaire kunststoffen in de woningbouw, het opzetten van prestatieafspraken voor een renovatieproject of het vormen van een hub met tweedehands bouwmaterialen. Feit is dat we het op dit moment gewoonweg nog niet zo slim doen met elkaar. Allerminst. Er zijn dikwijls enkele winnaars, maar ook duidelijke verliezers in de keten. Wat kunnen we leren van voorgaande?
Laten we de vertaalslag maken van een hub met tweedehands bouwmaterialen. Iets waar diverse gemeenten, woningcorporaties, adviseurs en aannemers op dit moment actief mee bezig zijn hoe zij dit kunnen opzetten. Het ene onderzoeksrapport, pilot en platform volgen het andere op. Allereerst, welke gedeelde waarden hebben we met elkaar als we zoiets willen starten? Is dat geen afval, zo min mogelijk CO2 uitstoot gerelateerd aan productie en logistiek van bouwmaterialen, inzet van mensen met een afstand tot de arbeidsmarkt of zoveel mogelijk winst? In beeld hebben of je met alle samenwerkingspartners wel hetzelfde voor ogen hebt, is van groot belang. Voor een kolonie bijen of mieren is dat het voortbestaan van de soort. En juist met een hub liggen er kansen voor meervoudige waardecreatie. Er ligt een enorme woonopgave voor ons, tegelijkertijd een tekort aan bepaalde bouwmaterialen. Een collectief belang voor een hub kan aannemelijk zijn om een ‘tragedy of the commons’ te voorkomen.
Daarnaast kunnen we een aantal zaken oppikken van zwerm intelligentie. Zoals het organiseren van zelfsturende teams met behulp van simpele regels. Hoe organiseert een hub zich op basis hiervan? Een aantal overkoepelende doelstellingen en kaders neerzetten. Dit kan en moet zelfs op groter niveau plaatsvinden. Het landschap is in deze fase van de transitie van de circulaire economie erg versnipperd. Wat niet voor iedereen een haalbare businesscase zal opleveren. Bepaalde kennis, innovaties, administratieve processen en een online platform kunnen landelijk gedeeld en georganiseerd worden. Vervolgens de regionale, fysieke hub zichzelf laten runnen. Op zo’n schaalniveau dat zij flexibel en snel op de markt kunnen reageren. Op basis van het ecosysteem dat zij vormen. Met als simpele regel: we doen alleen die dingen die waarde toevoegen voor onze gebruiker (en waar we zelf ook nog een beetje blij van worden…). In een zo vroeg mogelijk stadium de gebruiker betrekken en daar naar luisteren. En al is de fysieke hub er nog niet, kun je nu al een online platform starten om de nodige bewijslast te verzamelen van een grote groep potentieel toekomstige klanten? Waarbij je je niet alleen baseert op informatie die al verzameld is door anderen elders. Waar zit jouw klant eigenlijk op te wachten? Wie is die gebruiker precies? Een aannemer, een architect of een particulier? Wanneer is er behoefte aan welke materialen of producten? Welke volumes, prijsstelling, service of garantie verwacht diegene? Moet een en ander real-time en prefab worden afgeleverd? Wil de gebruiker er voor afrijden naar een afgelegen bedrijventerrein drie dorpen verder? Wil de gebruiker input leveren op het ontwerp? Het is een veelgemaakte fout. De klant pas uitnodigen als de winkel tiptop in orde is en het lintje doorgeknipt kan worden. Iets vol zetten met spullen waar maar weinigen op zitten te wachten. Gebruik in iedere fase dan ook de ‘wijsheid van de menigte’!
DIT WERKT VOLGENS IRIS KLEINLUGTENBELT, MINDS IN NATURE
“Er zijn veel vergelijkbare verhalen uit diverse tradities waarin dieren iets hebben gekregen van hun ‘schepper’. Scherpe tanden, een dikke vacht, vleugels, noem het maar op. En wij mensen, wij hebben niet zoiets specifieks. In sommige verhalen zijn we zelf een beetje vreemd en sneu dier. Om vervolgens het plot te wenden naar onze intelligentie, wijsheid en verantwoordelijkheid. Wij hebben het vermogen gekregen om te leren. Lees hier het uitgebreide verhaal.
En dat is precies wat dit artikel laat zien! Hoe wonderlijk en hoe slim dieren samen zijn en wat we daarvan kunnen leren. Duiken we onze geschiedenis in dan zien we dat we 500.000 jaar precies dezelfde handbijltjes hebben gemaakt. Dat was nog niet Homo Sapiens maar een ouder broertje, Homo Habilis, de ‘handy man’ zeg maar. We hebben het dan over ongeveer 2 miljoen jaar geleden. Hij was duidelijk erg content met dat ene ontwerp. Of was gewoon nog niet zo slim. In ieder geval klinkt het redelijk als het volgen van een goed werkend concept. Om een lang verhaal superkort te maken: We zijn vlees gaan eten en BATS, we werden iets slimmer! Vervolgens leerden we vuur beheersen en zijn we voedsel gaan koken en HOPPA, hersen-explosie-groei (zie Catching Fire: How Cooking Made Us Human, Richard Wrangham). Toen kregen we de wereld een beetje door. We werden echt heel slim. Dat duurde dus een paar miljoen jaar. Maar daar zijn we dan!
En op enig moment zijn we met elkaar gaan kletsen en zijn we vragen gaan stellen. Huh, hoe kan dat? Regen, onweer, geboorte, bloed? Dat punt stelt Yuval Harari in zijn boek Sapiens is onze cognitieve revolutie. En dat zou dan ongeveer 70.000 jaar geleden zijn geweest. Vanaf dat moment zijn we zeer snel de wereld over getrokken en hebben we tal van dingen uitgevonden en gedaan. Boten bouwen, leren overleven op Groenland, piramides bouwen en ontsnapt aan de zwaartekracht. Vanaf deze cognitieve revolutie stamt ook het begin van cultuur, van dans, mythen en ook het verhaal van de creatie van alle gaven.
Wij zijn zo slim dat we kunnen kijken naar die mieren en denken; Wow, zijn die effe efficiënt zeg! Homo Habilis zal waarschijnlijk nooit zo naar een mier hebben gekeken. Net zoals hij nooit bedacht om een ander soort bijltje te maken. Dat paste niet in zijn brein. En net zo min zullen mieren gaan oefenen om een vlotje te maken met elkaar. Dat is een programmering. Water activeert: vlot. Net zoals een krokodil in de buurt bij jou activeert: ren! Maar wij zijn dus slimmer dan dat. Heb je net de eerste meters gerend om nog even om te kijken of die krokodil volgt, blijkt het een goede plastic namaak te zijn en komt jouw neefje lachend tevoorschijn. Oké gek voorbeeld, maar je snapt wat ik bedoel.
Onze wijsheid zit niet in het volgen van de beweging van de ander of met z’n allen naar de beste plek te verkassen. Wij kunnen een probleem centraal stellen en vervolgens allemaal een uniek stukje kennis toevoegen. En hier is het kijken naar de juiste spelregels. Want die wijsheid laat zich niet zomaar vangen. Er zijn organisaties die zichzelf blijven vastwerken, het ziektepercentage torenhoog is en de managers ieder jaar wisselen.”
Advies van de Chief
“Want ‘wisdom of the crowd’ is leuk, maar als het je jouw baan of reputatie gaat kosten met een gek idee of afwijkende mening dan ben je wel ‘koekoek’ om jouw idee neer te leggen. Dan is het goed om te beseffen dat net als mieren, bijen, gnoes, honden en alle andere soorten wij ook een manier hebben waarop we onszelf organiseren. Mensen organiseren zich in tribes. En een tribe heeft een leider. Omdat het soms handig is als iemand zegt: en zo gaan we het doen! Zelfs de tribes zonder vastgestelde leider hebben er vaak stiekem toch een.
Wil je ‘wisdom of the crowd’? Dan heb je tijd en ruimte nodig waarin al die vragen aan bod kunnen komen; Ja, huh? Hoe dan? Wat? Waar? Kan het niet links? Of toch rechts? Moeten we niet…? Er zijn verschillende manieren om dit te doen. De manier van Deep Democracy is bijvoorbeeld een prachtige manier. Voor het aanboren van wijsheid en collectieve intelligentie is een veilig speelveld absoluut noodzakelijk. En het is aan alle mensen die in de positie van leider, manager, chief zitten om deze veiligheid te creëren. Pas als je garandeert dat alle inbreng wordt gezien als wijsheid, zal het op tafel komen.
Zelf werk ik in mijn bedrijf Minds in Nature met het ‘Advies van de Chief’. Al dan niet willekeurig worden rollen verdeeld onder de deelnemers waarna we samen het gesprek aangaan. De probleemstelling of vraag wordt door een deelnemer uitgesproken. Afhankelijk van de groepsgrootte en persoonlijke voorkeur wordt de casusinbrenger zelf deelnemer of blijft hij toehoorder. Vervolgens gaan we als een stam beraad houden over deze kwestie. Vanuit alle gekozen posities komt er informatie. Wanneer alles gezegd is dat bij iedereen is opgeborreld, ontstaat er een eindadvies naar de casus inbrenger. Het blijkt dat we fantastisch in staat zijn om meer kennis te activeren dan aanvankelijk gedacht. Iedere keer brengt dit perspectieven die onverwacht zijn en absoluut meer dan alle losse ideetjes bij elkaar opgeteld. Actief gestapelde kennis!”
SAMENVATTEND
Wat zijn werkende principes in collectieve intelligentie?
- Ieders input is van waarde. Betrek, luister, co-creëer met een grote, diverse groep mensen. En vergroot daarmee de intelligentie van de groep. Denk aan de bijen die met hun hele kolonie beslissen over de plek van een bijenkorf.
- Zoek als team de stilte op rondom een specifiek transitievraagstuk. Net zoals de quakers dat doen. Misschien levert dit in eerste instantie een ongemakkelijk gevoel op, maar wat een rijkdom aan wijsheid vindt er zich in het groepsonbewuste plaats!
- Wellicht een overbodige om te noemen in een tijd dat zelfsturende teams bijna vanzelfsprekend zijn, maar laat teams zichzelf runnen met behulp van gedeelde waarden, enkele kaders en simpele regels. En vertrouw als zelforganiserend team op eigen ervaringen om tot besluiten te komen die passen in het eigen ecosysteem. In het hier en nu.
- Bekijk een opgave vanuit verschillende specifieke perspectieven of rollen in een veilige setting.
