“Daar heb ik geen actieve herinnering aan”, aldus minister-president Mark Rutte. De eerste keer dat Rutte deze woorden uitsprak, hebben we ons er niet zo druk om gemaakt. Is het waarschijnlijk nog geen eens opgevallen. Na herhaaldelijk dit gezegd te hebben – bij het verzonnen verhaal van Halbe Zijlstra, de stukken over de dividendbelasting, de bonnetjesaffaire van Teeven, de Iraakse burgerslachtoffers en uiteraard Pieter Omtzigt – zal dit de nalatenschap van Rutte blijven kleuren. En zegt het iets over een bredere politieke cultuur, maar ook over onze samenleving als geheel. Wat kunnen we hiervan leren voor onze duurzame transitieopgaves om verandering te weeg te brengen?
Dit wellicht op het eerste
gezicht onschuldige ‘daar heb ik geen actieve herinnering aan’ is een fractaal. Fractalen zijn kleine uitingen van grotere patronen. Ze hebben dezelfde structuur en kenmerken als het geheel. Vergelijk het met een stronk broccoli. Een roosje heeft dezelfde structuur als de hele stronk. En als je daar weer een stukje van bekijkt, heeft die ook dezelfde structuur. Et cetera. En dat zien we overal terug in de natuur. Van varens, een slakkenhuis tot aan sterrenstelsels. Maar ook in onze cultuur, zien we fractalen overal terug. Bijvoorbeeld hartelijk welkom geheten worden aan de balie, kan iets zeggen over de gehele bedrijfscultuur. Of dat bij iedere vergadering een aantal mensen structureel te laat komen, is wellicht een uiting van een groter, achterliggend probleem. En de verloedering van een voortuintje kan duiding geven over de staat van een huwelijk van de mensen die er wonen of iets aangeven over de sociale problematiek in de buurt.
Een vertakking van een long en boom lijken hetzelfde. Toeval of niet?
Transitie betekent per definitie verandering en dat vinden wij mensen best eng. De mens heeft behoefte aan een zekere controle. Onzekerheden gaan we te lijf met regels, procedures en toekomstvoorspellingen. Terwijl we de toekomst nooit kunnen beheersen. Echter, de natuur past zich bijzonder goed aan veranderende omstandigheden aan en zit vol waardevolle patronen en wetmatigheden. Patronen die een nieuw perspectief geven op onze wijze van organiseren, samenwerken en doen. Iets wat essentieel is voor transities om daadwerkelijk gedrag te veranderen. Vastgeroeste patronen doorbreken en dan écht in het hier en nu!
Fractalen in groepen, teams, communities, ecosystemen en organisaties zijn gedragsuitingen die in mini-vorm een cultuurpatroon laten zien. Die patronen samen vormen de organisatiecultuur. En die cultuur is weer bepalend voor het gedrag in de organisatie of ecosysteem. Nodig dus om van situatie A naar situatie B te komen. In jouw duurzame transitieopgave. Voorbeelden van fractalen zijn vertakkingen van bomen, bloedvaten, een kronkelende rivier, varens of ijskristallen. Bomen worden wel eens de longen van de aarde genoemd. Wanneer je een afbeelding van vertakkingen van de luchtpijp in het lichaam omdraait, dan lijken het net op vertakkingen van bomen. Voor de menselijke ‘lineaire’ geest lijkt het patroon in dit voorbeeld wellicht willekeurig, maar dat is niet zo. Ze zijn onvoorspelbaar op zichzelf, echter herkenbaar als geheel in de natuur. Zo lijkt de opbouw van atomen op die van zonnestelsels.
En zo kun je, als je zelf in een duurzame transitieopgave zit, geregeld chaos, weerstand en barrières ervaren. Geen vooruitgang zien. Maar transities overall hebben bepaalde wetmatigheden in zich, van een zekere af- en opbouw. Eén en ander is dus standaard onderdeel van een transitie. Uiteindelijk ontstaat er een (tijdelijke) situatie van stabilisatie en uitfasering van ‘het oude’.
Vertaalslag praktijk; ontdek de fractalen en patronen in jouw team!
Om zoveel mogelijk impact te maken op jouw duurzame opgave, is er een verandering nodig. En daarbij helpt het om inzicht te krijgen in de onderliggende patronen, en dan wel in de samenwerking van jouw kerngroep. Als je beter inzicht krijgt in de dynamiek van een groep, en welke rollen, patronen en polariteiten daar een rol spelen, dan kun je ook beter inzicht krijgen wat mogelijk bevorderlijk werkt voor jullie opgave en wat minder en zelfs hindert. Waarna je als team kunt beslissen wat je wilt behouden en waarmee je wilt stoppen.
Om te oefenen om fractalen en patronen te erkennen, begin eens bij jezelf. Ga aan de slag met de volgende vragen:
- Kun je iets ontdekken over jezelf wat – ogenschijnlijk betekenisloos lijkt – maar iets zegt over iets groters? Het kan bijvoorbeeld zijn dat je in je gezin, altijd de minste ruimte inneemt op de bank. Zegt dit bijvoorbeeld iets over hoe jij ruimte pakt, zowel fysiek als mentaal, in z’n algemeen?
- Welke patronen erken in je eigen gedrag? En welke van deze patronen helpen jou en welke patronen werken jou tegen (in jouw duurzame opgave)?
- Kun je vervolgens een ritueel bedenken om ofwel één van deze patronen meer aan te zetten of er juist afscheid van te nemen?
Ga vervolgens op onderzoek uit in jouw directe omgeving. Dat kan in je eigen gezin zijn, de buurt of bij een bezoek aan de supermarkt of jouw sportschool. Zo had ik een tijdje geleden een tandartsbezoek. Toen ik binnenkwam, zat er niemand achter de receptie en stonden twee receptionistes buiten te roken. Later bleek dat er een storing was in het online systeem om afspraken in te zien. Bij binnenkomst werd gevraagd je handen te reinigen vanwege corona, alleen de zeep in de dispenser was op. In de wachtkamer zag ik dat een aantal plafonddelen kapot waren. En de tandarts – wegens verkeersdrukte werd aangegeven – was te laat (wat ook al twee keer eerder was gebeurd). Is dit gewoon toevallig, zijn dit losstaande gebeurtenissen of is er iets anders aan de hand? Er wordt wel eens gezegd, als iets één keer gebeurt dan is dat een incident, als ditzelfde twee keer plaatsvindt, dan is dit heel toevallig, maar als iets drie keer voorkomt, dan is het een gewoonte of patroon. Kun je enkele fractalen in jouw directe omgeving ontdekken die mogelijk een patroon vormen en die weer iets zeggen over de familie-, buurt- of organisatiecultuur? Wat valt je op, zonder er direct een label op te plakken of er een mening over te hebben.
Als je hiermee geoefend hebt, kijk dan eens nader – samen met je team – naar de dynamiek in je eigen kerngroep. Een concrete oefening hierbij is role mapping. Zoveel mogelijk rollen van een groep in kaart brengen. Hiervoor is het handig om even met een adelaarsoog naar je team te kijken. Even uit te zoomen. Alle rollen samen vormen het weefsel, het dna, van de groep. En wat is dan een rol? Gewoonweg alles – maar dan ook daadwerkelijk alles – waar je aan kunt denken wat er in de groep is, wat er leeft. Er is geen goed of fout. Dat kunnen gevoelens, meningen, ideeën, symptomen en archetypen zijn. Als bijvoorbeeld iemand in de groep onlangs een dierbare heeft verloren, dan heeft dat zijn invloed op de groep. En is er sprake van verdriet in de groep. Een rol is dan ook groter dan een individu. En een individu is groter dan een rol. Diegene die een dierbare heeft verloren, heeft niet alleen maar verdriet. Er kan tegelijkertijd ruimte zijn voor blijdschap.
De volgende stap is om polariteiten te ontdekken in deze rollen. Bijvoorbeeld man-vrouw, jong-oud, op tijd of te laat komen, gestrest of rustig zijn, doel- of mensgericht zijn, energie of futloos zijn, afspraken nakomen of niet, met OV of auto naar het werk komen, et cetera. Deze polariteiten in een groep, kunnen mogelijk voor fricties zorgen. Daarom is het goed als groep de uitkomsten met elkaar te bespreken. Enerzijds om elkaar onderling en als groep beter te begrijpen en tegelijkertijd met elkaar als groep in gesprek te gaan wat je wilt omarmen en waar je graag verandering in wilt.
Ook kun je een onderzoek (laten) doen naar de fractalen binnen jouw organisatie of team. Waarbij je fractalen ophaalt door een aantal dagen rond of mee te lopen in een netwerk, team of organisatie. Door slechts te observeren en te luisteren. Vervolgens analyseert, welke fractalen en patronen er te ontdekken zijn. Waarbij het team hier verder betekenis aan geeft. Waar is er erkenning, waar niet? Wat betekent dit voor ons team of organisatie? Waar zien we graag verandering? En hoe pakken we dat dan aan? Als jouw organisatie bijvoorbeeld aangeeft duurzaamheid hoog in het vaandel te hebben staan, hoor en zie je dat dan ook terug in de theezakjes die gebruikt worden, in de communicatie op de website, bij de gesprekken bij het koffiezetapparaat en op de parkeerplaats?
En nu?
Wat werkt volgens jou om aan de slag te gaan met patronen, om iets te doorbreken of juist beter te benutten? Wat neem jij mee uit bovenstaande voor je eigen praktijk om hier (nadere) invulling aan te geven? En hoe kun jij dit verhaal verrijken vanuit eigen kennis, ervaring of inspiratie?
Wil je meer weten over fractalen, patronen en (organisatie)cultuur en/of hiermee aan de slag willen gaan? start met 8 helpt je graag verder om zoveel mogelijk impact te maken op jouw duurzame opgave!
