Werkende principes voor transities: veerkracht
De stijgende temperatuur, afnemende bodemkwaliteit, smeltende ijskappen, toenemende verwoestijning en afnemende biodiversiteit. Dit laatste onlangs gerapporteerd door het Wereld Natuur Fonds: ‘68 procent van onderzochte dieren in kleine halve eeuw verdwenen’. We kunnen er niet omheen. KLIMAATVERANDERING. Maar passen wij ons aan de natuur aan of past de natuur zich aan ons aan? Wat is ons aanpassingsvermogen? Hoe veerkrachtig zijn we als mensheid om met zoiets uitdagends als klimaatverandering om te gaan?
Allereerst, waarom veerkracht als een van de basiswaarden verbinden aan transities? Het is onvermijdelijk op weg naar een nieuwe realiteit, allerlei onverwachte, lastige situaties tegen te komen. Mensen die weerstand bieden tegen verandering, wetgeving die niet passend is, een niet sluitende businesscase, technische innovatie uitdagingen, te weinig tijd hebben voor familie en vrienden bij de opstart van een initiatief, et cetera. Onlangs werden deze beren op de weg in een sessie als ‘veelkoppige monsters’ en ‘schijnbaar onoverbrugbare kloven’ benoemd. Hoe toepasselijk?! Ervaring leert dan ook dat uitdagingen de norm zijn in een transitie, omdat systeemverandering nou eenmaal zeer hardnekkig is.
Uiteraard is veerkracht niet alleen iets van het heden, maar van alle tijden. Maar zoals transitiegoeroe Jan Rotmans aangeeft: “We leven niet in een tijdperk van verandering, maar in een verandering van tijdperk”. Transitie is in deze snel veranderde wereld een constante geworden en zal naar verwachting zo blijven. En daardoor is mede de behoefte aan veerkrachtige samenlevingen gestegen. Kate Raworth – van de Doughnut Economics – zet veerkracht dan ook uiteen in een van haar video’s als basisprincipe voor transities: “Resilience is the long term capacity of a system to deal with change and continue to develop. Resilient systems consists of 6 key qualities: bouncheback, vulnerable flexiblity, adaptive transformation, self-organisation, renewal and persistance (Stockholm Resilience Centre).” Verandering en volharding versterken hier elkaar, ondanks de wellicht ogenschijnlijke tegenstelling.
Het mooie aan veerkracht is – zoals voorgaande quote aangeeft – dat het niet alleen betekent het vermogen te hebben om met een moeilijke situatie om te gaan om weer op dezelfde manier door te gaan en terug te keren naar de oorspronkelijke toestand, maar juist om daar sterker uit te komen. Om doorgroeivermogen. En dat voor langere duur. Gelukkig hebben we veerkracht als mensheid bij onze geboorte al als cadeau meegekregen. De ene persoon heeft het misschien meer in zijn of haar DNA zitten of is meer gevoed met veerkracht door levenservaringen dan de ander. Je ziet het in elk geval overal terugkomen, in het klein of groot. Bij jezelf, bij een ander, bij een groep of zelfs een hele organisatie, maatschappij of land. Denk bijvoorbeeld aan de mensen die de concentratiekampen hebben overleefd. Vluchtelingen die op hun figuurlijke en letterlijke weg enorme drempels tegenkomen. Wat we onlangs nog voorbij hebben zien komen bij de brand in het Griekse vluchtelingenkamp Moria. Of een regio of land dat weer opstaat na een (burger)oorlog, orkaan of overstroming.
De vraag is echter – wie of wat je bent – hoe we veerkracht bewuster kunnen ontwikkelen om beter met complexe, uitdagende transities om te kunnen gaan. Welke inzichten zijn al voor handen?
VAN EEN ‘DEVIL’S CHILD’ TOT AAN EEN CHINEES PLATEAU… ZO WERKT HET!
Nummer 27 wordt top ballerina
Zo’n 6 jaar terug bezocht ik een TedX bijeenkomst in Amsterdam. Daar hoorde ik het verhaal van Michaela DePrince. Haar echte naam is Mabinty Bangura, geboren in 1995 in Sierra Leone. Zij groeide op in (de nasleep van) de gewelddadige burgeroorlog waarin haar ouders zijn vermoord. En door haar aangeboren huidziekte werd ze aanschouwd als een devil’s child. Haar oom bracht haar naar een weeshuis, omdat zij door haar ziekte toch geen hoge bruidsprijs zou opleveren, waar zij slecht werd behandeld. Als het ging om voedsel en kleding, stond zij altijd als laatste in de rij van de in totaal 27 aanwezige kinderen. Voor haar ogen zag zij dat rebellen de buik van haar zwangere lerares opensneden. En vervolgens ook haar verwondde in haar buik. Een meisje die een lange reis heeft afgelegd voordat ze uiteindelijk geadopteerd werd, samen met haar beste vriendin uit het weeshuis, door een Amerikaans gezin. En op jonge leeftijd ook haar geliefde broer verloor. Tegenslag na tegenslag heeft meegemaakt. Maar doordat zij zich al jong vastklampte aan de droom om een ballerina te worden, heeft ze zich stap voor stap met harde inzet opgeklommen naar de top. Dit na het zien van een ballerina in een tijdschrift in het weeshuis, deze foto bewaarde in haar ondergoed en liet zien aan haar adoptiemoeder toen zij haar ontmoette. Op dit moment danst zij al meerdere jaren als tweede soliste voor het Nationaal Ballet.
De stem van God
In Bijbelse verhalen is veerkracht een regelmatig terugkerend thema. Omgaan met uitdagingen in het leven. Denk aan de lijdensweg van Jezus, de 40-jarige tocht door de woestijn van Mozes en het Israëlische volk, Jozef die in de put werd gegooid door zijn broers en in de gevangenis terecht kwam, maar allen in God bleven vertrouwen en hier enorme kracht uit putte. Wellicht een ietwat onbekender verhaal uit de Bijbel gaat over Hager, te vinden in het boek Genesis. Hagar is een Egyptische slaaf van Sara, vrouw van Abraham. Omdat Sara kinderloos blijft, besluit zij Hager met Abraham te doen slapen. Echter Sara wordt jaloers en verjaagd Hager terwijl ze zwanger is. Ze maakte haar leven zo zwaar dat ze vluchtte. Nabij een waterbron komt een Engel van God tot haar dat zij terug moest keren naar Sara en Abraham en deed haar de belofte dat haar zoon stamvader zou worden van een groot volk. Later werd Sara alsnog zwanger en kreeg een zoon genaamd Isaak. En opnieuw werd Hagar weggestuurd en trok met haar kind de woestijn in. Daar wordt ze zo hopeloos en ziet geen uitweg meer. Maar dan spreekt God tot haar en zegt: “Wees niet bang, ik heb het huilen van je kind gehoord”. Ismael betekent dan ook ‘God hoort’. En God maakt zijn belofte waar. Ismael krijgt 12 zonen en wordt de stamvader van een ontelbaar volk. Een soortgelijk verhaal is terug te vinden in de Koran. Abraham bracht een van zijn vrouwen Hadjar en haar zoon Ismael naar een dorre vallei. Wanhopig op zoek naar eten en water ontstond er als antwoord op Hadjars gebeden, als een wonder, een bron water aan de voeten van Ismael. Dit is nu de Bron van Ismael, de Zamzam in Mekka.
Bosbranden, een vloek of zegen?
Brandende bossen staan regelmatig in het nieuws, of dit nu om branden gaat in Australië, de Verenigde Staten of in ons eigen kikkerlandje. Wij als mens schrikken er enorm van, vooral als een brand onze eigen leefomgeving binnendringt. Maar natuurlijke bosbranden kunnen ook positieve uitkomsten hebben. Het vuur maakt voedingsstoffen vrij die opgeslagen zijn in onder meer bomen. Deze stoffen slaan neer als as waarmee de grond sterk verrijkt wordt. Laten we eens een brand nader bekijken. Gary Ferguson schrijft erover in zijn prachtige boek De acht grote lessen van de natuur. Een grote bosbrand genaamd The Storm Creek Fire raasde in 1988 over het Nationaal Park Yellowstone waar meerdere bosbranden op volgden. Bijna een derde van het park brandt volledig af. De volgende zomer bezoekt Gary het gebied. Een groot deel van de route bestond uit zwartgeblakerde boomstammen. Tegelijkertijd was het landschap bedekt met een kniehoog plantendek omdat grassen nu volop zonlicht konden opnemen. En de vegetatie nam niet alleen toe in kwantiteit, maar ook in kwaliteit. Zo bleek dat het wilgenroosje 30% meer nutriënten bevatte dan de niet-verbrande stukken. Voor deze extra voedzame maaltijd, kwamen de herten graag langs. In het jaar daarop kwamen massaal kevers af op de bomen die van dood hout leven. Die op hun beurt weer spechten aantrokken.
Uiteindelijk kan een bos dan ook een brand overleven en er zelfs beter uitkomen, mede door jarenlange evolutie. Bij de Ponderosa-den vallen de onderste takken af naarmate deze ouder wordt, waarmee de vlammen niet snel overvliegen naar de kruin van de boom. De boom heeft zich ook aangepast door een extra dikke schors te vormen die deze beschermt tegen extreme hitte. Verder staan de bomen in een ouder Ponderosa-bos vrij ver uit elkaar, waardoor water beter wordt vastgehouden en de schade van een brand wordt beperkt. En bijvoorbeeld de draaiden produceert dennenappels die alleen openbarsten als ze in aanraking komen met vuur. Op die manier verspreiden de zaden en ontstaat er nieuw leven. De natuur in de naweeën van een brand verschijnt als een proces, geeft Gary aan: “Nu eens snel, dan weer traag, maar wel met een nooit aflatende vasthoudendheid”.
Dit werkt als mens en natuur hand in hand gaan
In de jaren ’90 hebben twee ecologen ervoor gezorgd dat 12.000 ton sinaasappelschillen en pulp van een omliggende fabriek zijn gestort op een ontbost stuk land. Al na enkele maanden ontstond er een dikke, zwarte, leemachtige grond. En ook al is het experiment snel gestopt, kwam men er 16 jaar later achter dat dit stuk omgevormd is tot een groene oase vol biodiversiteit. En het nieuwe bos bleek tien keer beter CO2 op te nemen dan het oude bos. Of denk aan de stad Detroit – ooit groot door de auto-industrie – die een derde door de natuur heroverd is. De natuur wikkelt zich om en door de vele leegstaande panden. In de tot failliet verklaarde stad, trekken natuur en pioneers samen op. Stadsbuurten wisselen af met prairies; tussen de ruïnes liggen tuintjes en hier en daar staat een boerderijtje en is urban farming hot. De stad is nu bekend om haar groene karakter. Zo is hier een prachtig initiatief opgezet genaamd Detroit Dirt. Een lokale entrepreneur creëert banen door natuurlijke afvalstromen om te zetten in producten die gebruikt kunnen worden om de bodemkwaliteit te verbeteren. En op het Aziatische continent vinden we het voorbeeld van het Löss-plateau in China, een gebied ongeveer zo groot als Nederland. Op de kaart gezet door ecoloog en cameraman John Liu, te zien in deze Tegenlicht uitzending. In 1995 was het een uitgedroogd gebied. In 15 jaar tijd veranderde deze verdorde woestijn in een groene oase door toepassing van permacultuur waarin biodiversiteit essentieel is. De voor- en nafoto’s zijn verbluffend! En niet alleen de natuur en de kwaliteit van de gewassen zijn er beter door geworden, maar de inkomens van de mensen in deze regio is drie keer hoger geworden.
Erg hoopgevend dat wij als mensen – in relatief korte tijd – een positieve omslag kunnen realiseren als we samen optrekken met de natuur. Maar wat zegt dit voor onze eigen praktijk?
WAT WERKT ALS JE NIET IN EEN HOKJE VALT?
Opnieuw beginnen
re-START is een van de activiteiten waar ik me voor inzet. Het basisprincipe is eigenlijk heel simpel. re-START staat voor opnieuw beginnen. We helpen – samen met jongerenwerkers die de situatie achter de voordeur kennen – jongeren die niet meer naar school willen of kunnen naar werk. Dat doen we het liefst samen met circulaire bedrijven die de jongeren bijstaan met een buddy. Maar de praktijk is weerbarstig. Dit omdat we het bij re-START nou eenmaal hebben over jongeren die niet in een bepaald hokje vallen, door Lodewijk Asscher eerder bestempeld als de spookjongeren. In 2017 werden er cijfers genoemd van 66.000 jongeren in Nederland die buiten de radar blijven. Uiteraard een schatting. Jongeren van 18-26 jaar die niet meer leerplichtig zijn en geen onderwijs volgen, geen baan hebben, geen beroep (kunnen) doen op een uitkering en dikwijls nog thuis wonen of wisselende adressen hebben. Jongeren die niet in beeld zijn bij gemeenten of UWV. De consequentie is dat daardoor eigenlijk niemand zich verantwoordelijk voelt voor deze groep. En deze onzichtbare problematiek wordt dan ook van het kastje naar de muur gestuurd.
De hobbels op onze weg in re-START, werden bevestigd in een learning history-sessie. Samen met partner stichting Aeccretio hebben we uitvoerig teruggeblikt op re-START. In deze sessie hebben we gekeken wat nu cruciale momenten waren, zowel in positieve als negatieve zin. Aan de ene kant zie je op zo’n tijdlijn heel veel verspilling van tijd en geld. En begrijp je dat het heel wat energie kost om daadwerkelijk een doorbraak te forceren in het systeem. Een stapje vooruit, twee stappen terug. Telkens weer terug naar de tekentafel. En vooral dat opstaan niet gebeurt zonder de enorme doorzettingskracht van enkele personen. Maar soms te veel vraagt van een individu. Aan de andere kant zie je lichtpuntjes, in de daden van mensen die lef tonen. Dat klein beginnen de sleutel was om verder te komen. In wat werk kan betekenen voor een jongere. “Dat het de jongeren goed doet, zien we nu al: ze zijn zeker een halve meter gegroeid in slechts korte tijd. Het werk geeft ze zelfvertrouwen; ze ervaren dat ze iets kunnen, ergens bij horen en ertoe doen”, aldus Dominique Robeyn van het bedrijf Coolrec.
Op dit moment staan we aan de vooravond van het re-START programma in zowel Dordrecht als Rotterdam om een structurele werkgeverscommunity te vormen die vacatures bieden voor deze jongeren. Een zakelijke, toekomstbestendige transactie met een hart. En nee, dat gaat vast niet alleen succesverhalen opleveren, zeker niet in een arbeidsmarkt ten tijde van Corona. Met vallen en opstaan, met vallen en opstaan en met vallen en opstaan. Maar waar hopelijk wel waardevolle lessen uitkomen voor ons en anderen, en essentiële zaken geborgd worden voor deze jongeren voor de lange termijn.
De jongeren waar re-START het voor doet, hebben het lang niet altijd gemakkelijk (gehad). Een jongeman die meedeed aan de pilot, is mantelzorger voor zijn moeder. En geen netwerk hebbende om af op toe op terug te vallen. Voor jongeren zoals deze, wat hebben we aan de lessen van bijvoorbeeld een bos dat in vlammen opgaat of een ballerina met een doorleefd levensverhaal? In alle verhalen zie je dat een zetje van buitenaf een onbewuste innerlijke (veer)kracht losmaakt. Of dat nu een foto is van een prachtige danseres, de stem van een spirituele figuur of een sinaasappelschil. Zo hopen wij ook in re-START dat een zetje van een buurman, een peer, jongerenwerker, broer of werkgever kan helpen om de volgende stap te zetten. Niet in een keer 180 graden anders. Zoals een manager van het jongerenwerk aangaf naar aanleiding van een uitgevoerd onderzoek: “Onze verwachtingen zijn dikwijls te hoog. Als een dergelijke jongere niet terug- of afglijdt naar de criminaliteit of op straat gaat leven, dan is er al een wereld gewonnen. Waarbij perspectief bieden, zoals in re-START, zeer waardevol is voor de jongere. En de maatschappij als geheel veel oplevert.”
Daarnaast zie je dat veerkracht doorwerkt van het een in het ander. Doordat Hagar niet heeft opgegeven in de woestijn en vasthoudt aan de belofte van God, zijn er vele nakomelingen gekomen. Bij een brand ontwikkelt het bos zich door om zich daar de volgende keer beter tegen te beschermen. Een failliete stad met leegstaande panden wordt overwoekerd door de natuur, waardoor er diverse initiatieven ontstaan waarbij mens en natuur waardevol samenwerken en er een nieuwe toekomst ontstaat voor de stad. Als we deze gedachte even loslaten op re-START en vooruit blikken naar het jaar 2023, dan zou een geweldige uitkomst zijn dat de jongeren die opnieuw zijn begonnen, een en ander gaan teruggeven aan de wijk waar ze vandaan komen om zo een duwtje in de rug te geven aan de volgende generatie.
DIT WERKT VOLGENS SIEMEN COX, ROTTERZWAM
Inspiratie uit de natuur, maakt je als ondernemer weerbaar
“Veerkracht is een principe dat eigen is aan de natuur. Als je de natuur zijn gang laat gaan, ontstaat op de meeste plekken op aarde een bos. Het maakt niet uit hoe vaak je onkruid wiedt, gif spuit, struiken snoeit en bomen omzaagt, de natuur zal geduldig en telkens opnieuw het aantal dieren- en plantensoorten en de hoeveelheid biomassa willen vermenigvuldigen. Dat proces wordt ook wel successie genoemd.
Als je als ondernemer succesvol wilt zijn, dan is het slim om je te laten inspireren door de natuur. Dat betekent in mijn ogen een aantal zaken:
- Ten eerste zal je zowel een economisch als een ecologisch verdienmodel moeten hebben. Dat betekent dat je bedrijfsactiviteiten zowel een positieve impact moeten hebben op je portemonnee (winstgevend zijn) als op de natuurlijke omgeving bijvoorbeeld door CO2 te fixeren, kringlopen te sluiten of biodiversiteit te stimuleren.
- Ten tweede focus je je niet 100% op kernactiviteiten maar onderzoek je multiple cashflows. In de natuur vervult een element vaak meerdere functies en worden functies door meerdere elementen vervult. Hierdoor ontstaat weerbaarheid voor schokken.
- Ten derde geloof je dat samenwerken het nieuwe concurreren is. In de natuur is de symbiotische relatie een samenwerkingsvorm die beiden partijen het minste energie kost en het meeste oplevert. Toch kiezen wij er in de mensenwereld vaak voor om de concurrentie aan te gaan. Samenwerken is zo veel slimmer en effectiever.
- Ten vierde zal je steeds meer verantwoordelijkheid moeten nemen binnen de gehele keten van jouw bedrijfsactiviteiten. Je komt er niet meer mee weg om ecologische misstanden voor of na je in de keten te negeren of schadelijke productieprocessen van toeleveranciers te accepteren.”
CO2 fixerende kwekerij
“Er zijn twee bedrijven waar ik actief betrokken was bij de geboorte van het gedachtegoed. Dat zijn rotterzwam en BlueCity. Beiden richten zich op het hebben van zowel een economisch als een ecologisch verdienmodel. Beiden hebben geen echte kernactiviteit als je kijkt naar het verdienmodel. Bieden werken samen met enorm veel verschillende partners en beiden nemen ze verantwoordelijkheid binnen de keten waarbinnen hun bedrijfsactiviteiten zich bevinden en worden toeleveranciers geselecteerd op in welke mate ze op het gedachtegoed aansluiten.
Zo was er in mei 2017 een kleine maar heftige brand in BlueCity. De roetneerslag verwoestte de volledige kwekerij van rotterzwam, toen nog in kelder van BlueCity. In het jaar erna richtten wij ons op de wederopbouw en lagen de kweekactiviteiten stil. Dat was alleen mogelijk omdat er een cashflow was uit andere activiteiten als de Growkit en diverse opleidingen. Inmiddels een nog grotere kwekerij weten te realiseren. En erg trots dat onze bedrijfsactiviteiten, na compensatie van de resterende 7.242 ton CO2, in 2019 meer CO2 fixeerden in de bodem, dan dat er vrijkwam in de atmosfeer. Daarmee is een deel van onze droom, een CO2 fixerende paddenstoelen kwekerij, gerealiseerd.”
SAMENVATTEND
Wat zijn werkende principes in veerkracht?
- Hou vast aan een ultieme droom, je eigen kunnen, een hogere macht of een standvastige belofte. Ook – of wellicht juist – als je gelabeld wordt door een ander als een devil’s child, slavin of spookjongere. En weet dat je gezien bent!
- Bedenk dat je er na een tegenslag beter uitkomt. Dit z’n doorwerking heeft voor langere duur en van invloed is op een grotere context dan het individu. En gelukkig soms al snel merkbaar is. Zoals het wilgenroosje dat aanzienlijk meer voedingsstoffen bevatte na de brand.
- Besef dat het ontwikkelen van een verfijnde veerkracht tijd nodig heeft, een geleidelijk proces is en over generaties heen gaat. De extra dikke schors van de boom die bestand is tegen extreme hitte was er niet sinds jaar en dag. Waar zijn bijvoorbeeld jouw ouders, grootouders en overgrootouders doorheen gegaan en sterker uitgekomen?
- Richt je als ondernemer op zowel een economisch als ecologisch verdienmodel, multiple cashflows en de gehele keten. Bedenk daarbij dat samenwerken het nieuwe concurreren is!
- Werk samen met de natuur – het welbekende 1+1=3 – om een radicale omslag te maken en veerkrachtige ecosystemen te vormen
- Doe eens een stap terug. Loop je ergens tegen aan, bekijk je eigen situatie vanuit een ander perspectief. Hoe zouden bijvoorbeeld een bos, stamoudste, spookstad of kind iets aanpakken?
